پيامبر اكرم (ص ) علاوه بر دريافت وحى , مسئوليت تبيين و تفسير آنرا نيز بر عهده دارد. قرآن در اين زمينه مى فرمايد:
انا انزلنا اليك الذكر لتبين لناس ما نزل اليهم ...(1)
يعنى : ما قرآن را بر تو فرستاديم تا آنچه براى مردم فرو آمده است را برايشان تفسير نمايى .
روشن است كه قرآن بعنوان منبع گرانمايهء اصول , معارف و شريعتَ آخرين , دربر دارنده مطالبى است كه بى شك محتاج تبيين و تفسيرند. و اين بدان دليل است كه فهم اين كتاب آسمانى براى همه مقدور نيست . و پيامبر اكرم (ص )بعنوان دريافت كنندهء اين وحى الهى كه هدايت مردم را بر عهده دارد, نخستين و اصلى ترين مرجع فهم قرآن بشمارمى آيد.
شواهد تاريخى نيز مؤيد اين مسئله است كه رسول گرامى اسلام در مقام تفسير آيات الهى ; و حل غوامض آن تلاش گسترده اى داشته اند. و آن حضرت با بيان و سيرهء عملى خويش همواره در تبيين آيات الهى كوشيده و اجمال و ابهام آداب و شرايع دين را بر طرف ساخته اند.
مثلاً قرآن فرموده است : <اقيموا الصلاة> (2)و يا فرموده است :<ان الصلاة كانت على المؤمنين كتاباً موقوتاً >(3)يعنى نماز بخوانيد. و يعنى نماز بر اهل ايمان واجب و معين شده است ; اما پيداست كه نه در اين دو آيه و نه در هيچ جاى ديگر قرآن شيوهء نماز خواندن نيامده است . و اين آيه را در هاله اى از اجمال قرار داده . پيامبراكرم (ص ) در تفسير اين آيه فرموده اند: <صلوا كما رأيتمونى > يعنى بدانگونه كه من نماز مى خوانم شما نيز نمازبخوانيد.
و يا اينكه قرآن فرموده است : لله على الناس حج البيت (4) يعنى اينكه زيارت مكه بر مردم از طرف خداوند واجب شده است . ولى به كيفيت اجراى مناسك حج اشاره نشده است . پيامبر اكرم (ص ) در تفسير اين آيه <خذواعنى مناسككم > يعنى مناسك خود را از من ياد بگيريد.
و به همين گونه در باقى احكام و فرائض دينى كه در قرآن آمده است .
علاوه بر اين صحابهء آن حضرت نيز دائماً در مقام فهم معانى و مفاهيم آيات الهى و يادگيرى تفصيل و تفسير آيات بوده اند; و به محض شنيدن و يادگرفتن متن چند آيه تفسير آنها را از پيامبر اكرم پرسيده اند.
ابن جرير طبرى . به نقل از ابن مسعود, صحابى ارزشمند رسول اكرم (ص ) مى نويسد:
<هرگاه مردى از ما ده آيه از قرآن فرا مى گرفت از آنها نمى گذشت تا اينكه معانى آن آيات وشيوهء عمل به آنها را از پيامبر اكرم (ص ) بياموزد(5)
و يا ابوعبدالرحمن اسلمى مى گويد:
<اساتيدى كه ما قراءت خويش را از آنها فرا گرفته ايم و آنها قراءت خود را از رسول اكرم (ص ) گرفته بودند, بر ايمان نقل كردند كه ; آنگاه كه ما, ده آيه فرا مى گرفتيم . از آنها ردنمى شديم تا اينكه معانى آنها و شيوهء عمل به آنها را از پيامبر اكرم (ص ) سؤال كنيم .(6)
اين دو حديث و احاديث مشابه بيانگر همت و ارادهء جدى صحابه در فهم آيات الهى از پيامبر اكرم (ص ) مى باشد.و اين فهم معانى از رسول اكرم (ص ) بدان حد است كه ابن مسعود در ميزان تسلط خويش بر فهم قرآن مى گويد:
به خدايى كه جز او خدايى نيست هيچ آيه اى از آيات الهى نازل نگشت مگر اينكه من دانستم كجا و دربارهء كى نازل شده است (7)
البته اين حديث بصورت متواتر از حضرت على بن ابيطالب (ع ) و شاگرد نامدارش ابن عباس نقل شده است .
آنچه گذشت مبين نقش و اهتمام رسول الله (ص ) است در تفسير قرآن و ارادهء صحابه در فهم آيات از زبان آن حضرت است .
اما سؤال مهم اين است كه آيا پيامبر اسلام (ص ) همهء آيات الهى را تفسير و تبيين كرده اند؟ آيا در تفسير همهء آيات الهى مى توان حديثى از آن حضرت يافت ؟. پاسخ اين سؤال خود بحث مهمى است كه علماى علوم قرآن را به بحث واختلاف واداشته است .
دانشمندان در پاسخ به اين سؤال دو دسته اند. دستهء اول . افرادى هستند كه اعتقاد دارند كه پيامبر اكرم (ص ) تمام معانى قرآن را براى صحابه تبيين كرده اند. در رأس اين جماعت مى توان از احمد بن تيميه ياد كرد. وى معتقد است كه همانگونه كه پيامبر اسلام (ص ) تمام الفاظ قرآن را بيان كرده است تمام معانى آنرا نيز بيان كرده است . چون خداوندفرموده ; <تا اينكه تو براى مردم آنچه را برايشان فرستاده ايم بيان كنى > و اين بيان پيامبر(ص ) هم شامل معانى قرآن است و هم الفاظ آن . و پيامبر (ص ) نمى توانسته است از اين مسئوليت شانه خالى كند.(8)
دستهء ديگر در مقابل اين نظريه . گفته اند كه پيامبر اكرم (ص ) همهء آيات الهى را براى مردم تفسير و تبيين نكرده است دسته اى را تفسير كرده و از دستهء ديگر به سكوت گذشته است .
اين جماعت براى اين رأى خويش دلائلى نيز آورده اند از جمله روايت زير كه از عايشه منقول است :
ماكان رسول الله يفسر شيئاً من القرآن الا آياً بعد, علمه رياهن جبريل (9)
يعنى پيامبر (ص ) آيه اى از آيات قرآن را تفسير نكرد مگر آندسته از آيات را كه (خداوندبواسطه ء) جبريل به او آموخته بود.
ذهبى استاد مسلم علوم قرآن در كتاب خويش <التفسير و المفسرون > ضمن بيان هر دو رأى . اين دو نظريه را مردودشمرده و يك راه ميانه را برگزيده است و آن اينكه وى اعتقاد دارد پيامبر (ص ) بسيارى از آيات الهى را براى مردم تفسير كرده است ولى آن دسته از آياتى را كه فهم آنها منوط به فهم لغات عربى است و همچنين آياتى را كه خداوند فهم آنها و علم به آنها را فقط براى خود روا داشته است (مثل حقيقت قيامت , حقيقت روح و...) تفسير نكرده است (10).
واقعيت اين است كه از ميان آراء پيشين نظريهء اول به صواب نزديكتر است . و شايد رأى دوم كه معتقد بود پيامبرتنها برخى از آيات الهى را تفسير كرده است : صاحبى نداشته باشد و اگر كسى چنين باورى داشته باشد منظور وى اين است كه تمام احاديث پيامبر (ص ) كه آن حضرت در تفسير آيات قرآن فرموده اند, بگونه اى درست بدست ما نرسيده است .
سيوطى , انديشمند نامى دنياى اسلامى , ضمن بيان رواياتى در مقام تأئيد اين نكته است كه پيامبر اكرم (ص )تمامى آيات الهى را تفسير كرده است .
وى ضمن نقلى از شافعى از قول وى روايت مى كند كه پيامبر اكرم (ص ) فرمودند:
من قرآن را به شما ندادم مگر اينكه مثل آن يعنى سنة همراهش باشد(11)
و باز در روايتى ديگر كه از يكى از صحابهء رسول اكرم (ص ) نقل مى كنند مى آورند:
من آخر مانزل آية الربا و ان رسول الله (ص ) قبض قبل ان يفسرها
يعنى آخرين آيه اى كه نازل شده آيهء ربا بوده و پيامبر قبل از اينكه آنرا تفسير كند از دنيا رحلت فرمودند(12)
اين روايت به روشنى دلالت دارد بر اينكه پيامبر اكرم (ص ) همهء آيات قرآن را بعد از دريافت و تلاوت تفسيرمى فرموده اند.
اما در توجيه حديثى كه از عايشه خوانده شد با فرض اينكه حديث صحيح باشد, كه نيست (بنا به آنچه ذهبى درالمفسرون آورده است ),(13). به مسئله رعايت ترتيب در تفسير آيات اشاره دارد. يعنى اينكه پيامبر (ص ) به همان ميزان كه قرآن بر وى نازل مى گشت آنر تفسير مى كرد. يعنى هر روز كه جبرئيل بر وى آيه اى مى فرستاد آنر تفسير مى نمود.
اما حد وسطى كه جناب ذهبى اختيار كرده و فرموده اند: آياتى را كه خداوند دانستن آنها را مخصوص خويش گردانيده پيامبر (ص ) نمى تواند تفسير كند و يا تفسير نكرده است . نكتهء غريبى است . چون در معانى قرآن چيزى نمى توان يافت كه خداوند دانستن آنرا ويژهء خود گردانيده باشد و اگر چنين بود فلسفه نزول آن چه مى توانست باشد؟
نتيجه اينكه به نظر مى آيد رأى صحيح اين است كه پيامبر (ص ) همهء آيات الهى را براى مردم عموماً و صحابه خويش خصوصاً معنا كرده اند. و تمام مقاصد قرآن را يا با بيان و يا با عمل براى امت خويش بازگو كرده اند. بويژه اينكه اگر ما احاديثى را كه از ائمه (ع )در تفسير قرآن وارد شده اند را به احاديث پيامبر اكرم (ص ) ضميمه نمائيم .
و اينكه مى گويند احاديث تفسيرى رسول اكرم (ص ) كم است . حرفى است عجيبتر. بله موارد سؤال و جواب درتفسير قرآن شايد كم باشد چون مردم در پاره اى موارد احساس نياز نكرده اند. اما اگر سيرهء آن حضرت و احاديث شريف آن حضرت را كه از ايشان در باب فروع و معارف دين وارد شده است نگاه كنيم و به احاديث تفسيرى ضميمه نمائيم خواهيم ديد كه تفسير مأثور بسيار حجيمى از حضرت نبى اكرم (ص ) خواهيم داشت .
عمدهء منابع :
تفسير و مفسرون : آيت الله معرفت
تفسير و مفسرون : ذهبى
مبانى و روش هاى تفسيرى : عميد زنجانى
تاريخ تفسير : جلاليان
الاتقان فى علوم القرآن: سيوطى
تفسير طبرسى : طبرسى
مقدمهء اين تيمييه بر تفسير قرآن